Από το Βουνό στον Κάμπο

C. Από το Βουνό στον Κάμπο

Παντού, οι μεταβατικές ζώνες είναι το ίδιο ή περισσότερο εντυπωσιακές από τις περιοχές που χωρίζουν. Έτσι και οι ρίζες του Ψηλορείτη κρατούν τη δική τους μαγεία και τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που μαγεύουν τον επισκέπτη. Είναι το όριο ανάμεσα στα μεγάλα υψόμετρα και την πεδινή ζώνη, είναι το όριο ή και η μείξη των βουνίσιων οικοσυστημάτων με τα αντίστοιχα πεδινά.

Ειδικότερα, στο Φυσικό Πάρκο του Ψηλορείτη, οι περιοχές αυτές έχουν μια ακόμη ιδιαιτερότητα, είναι οι περιοχές που κρύβουν τα μυστικά της ιστορίας των βουνών, του τρόπου με τον οποίο αυτά δημιουργήθηκαν και ξεχώρισαν από τις γύρω πεδινές περιοχές. Στο ανατολικό και νότιο τμήμα του Ψηλορείτη, η ζώνη αυτή είναι πάρα πολύ απότομη, αποτέλεσμα των μεγάλων ρηγμάτων, που βύθισαν πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια τις πεδιάδες ανυψώνοντας ταυτόχρονα τα βουνά.

Επιπλέον, εξαιτίας αυτών των ρηγμάτων πολλά φαράγγια σκάβουν μέχρι την «καρδιά» του το βουνό, δημιουργώντας ταυτόχρονα διόδους για την κρυφή του ενδοχώρα.
Παράλληλα, η ζώνη αυτή είναι το σημείο στο οποίο συναντιούνται διαχρονικά δύο από τις κύριες ανθρώπινες δραστηριότητες της περιοχής, η γεωργία και η κτηνοτροφία. Έτσι, πάρα πολλοί οικισμοί είναι κτισμένοι στη ρίζα αυτή του βουνού εκμεταλλευόμενοι τα βουνά και τον κάμπο. Αρκετοί από αυτούς είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακοί και όμορφοι, γαντζωμένοι στο πλάι των απότομων γκρεμών.

C1.Πηγή Αλμυρού 

Η πηγή του Αλμυρού θα μπορούσε να είναι ο ορισμός του παράδοξου. Μια πηγή στη βορειοανατολική άκρη του Ψηλορείτη, που απέχει μόλις μερικές εκατοντάδες μέτρα από τη θάλασσα και την πόλη του Ηρακλείου, προσφέρει τη μεγαλύτερη ποσότητα νερού της Κρήτης, κατευθείαν στη θάλασσα! Το νερό της είναι υφάλμυρο επειδή κάπου βαθιά στη γη ανακατεύεται με θαλασσινό.
Δύο είναι οι χώροι τροφοδοσίας της. Η οροσειρά του Ψηλορείτη και τα οροπέδια του, όπως η Νίδα, από όπου το νερό του χειμώνα μπορεί να φτάσει στην πηγή μέσα σε εννέα ώρες (!), και η άλλη τα γύρω βουνά. Το μεγαλύτερο μέρος του νερού προέρχεται από τις καταβόθρες του Ψηλορείτη, απ’ όπου μέσω υπόγειων ποταμών (σπηλαίων) και σε μεγάλο βάθος καταλήγει προς την πηγή. Εκεί ένα μεγάλο ρήγμα, το ρήγμα Τυλίσου – Κρουσώνα που οριοθετεί τον Ψηλορείτη από την πεδιάδα του
Ηρακλείου, παγιδεύει το νερό «αναγκάζοντάς» το να ανέβει στην επιφάνεια, αναμεμειγμένο ήδη με το θαλασσινό !

Η παροχή της πηγής κυμαίνεται από 3 έως 40 κυβικά μέτρα το δευτερόλεπτο (που σημαίνει αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια κυβικά το χρόνο!). Στην έξοδό του έχει σχηματιστεί μια μικρή τεχνητή λίμνη από την οποία ξεκινά το ομώνυμο ποτάμι που καταλήγει στη θάλασσα. Είναι αξιοσημείωτο ότι την αρχή της άνοιξης, που η πηγή έχει τη μέγιστη παροχή της, το νερό είναι σχεδόν πόσιμο. Στον υγροβιότοπο του Αλμυρού μπορεί κανείς να συναντήσει πλήθος πουλιών, ανάλογα την εποχή, όπως και συστάδες του χαρακτηριστικού φοίνικα του Θεόφραστου (Phoenix theophrasti) που υπάρχει μόνο στην Κρήτη και σε μια τοποθεσία στη ΝΑ Τουρκία.

C2. Βουλισμένο Αλώνι

Βούλισμα στην Κρήτη σημαίνει βύθισμα και Βουλισμένο Αλώνι σημαίνει ακριβώς ένα βυθισμένο αλώνι. Μόνο που δεν πρόκειται για πραγματικό αλώνι, αλλά για μια πλήρως κυκλική δολίνη με τη μορφή κρατήρα που υπάρχει δίπλα στην παλιά εθνική οδό Ηρακλείου – Ρεθύμνου μέσα σε πετρώματα της «Τρίπολης»..

Η δολίνη έχει βάθος μερικών δεκάδων μέτρων, με τοιχώματα που σε πολλά σημεία εμφανίζουν αρνητική κλίση και έχει σχηματιστεί από την κατάρρευση της οροφής προϋπάρχοντος σπηλαίου. Σήμερα η πρόσβαση στο εσωτερικό της είναι πανεύκολη μέσω ενός μικρού μονοπατιού που αξίζει κανείς να διασχίσει για να θαυμάσει το μοναδικό αυτό φαινόμενο. Το Βουλισμένο Αλώνι χρησιμοποιείται συχνά από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρία για εκμάθηση τεχνικών κατάβασης με σχοινιά.

C3. Φαράγγι Γωνιών

Το φαράγγι το Γωνιών αποτέλεσε, όπως και πολλά άλλα, τη μοναδική δίοδο από τα ΒΑ για την πρόσβαση στην ενδοχώρα του Ψηλορείτη. Ο βασικός δρόμος για τα χωριά του Μυλοποτάμου περνά μέσα από το φαράγγι των Γωνιών με τα απόκρημνα πρανή και τους γκρεμούς που κόβουν την ανάσα.
Το φαράγγι αναπτύσσεται μέσα στους ασβεστόλιθους της «Τρίπολης», ξεκινώντας από το ρήγμα Τυλίσου – Κρουσώνα, που οριοθετεί την πεδινή και εύφορη με την ορεινή ζώνη και καταλήγει στην κοιλάδα του Σκλαβόκαμπου με τη μινωική έπαυλη.

C4. Ρήγματα του Κρουσώνα 

Ο Κρουσώνας, ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της ανατολικής ρίζας του Ψηλορείτη είναι κτισμένος ανάμεσα σε παλιά ρήγματα. Πέρα από το εντυπωσιακό ρήγμα Τυλίσου – Κρουσώνα που οριοθετεί το βουνό από τον κάμπο του Ηρακλείου και κάποια μικρότερα παράλληλα ως προς αυτό, υπάρχει και το Κρητικό Ρήγμα Απόσπασης που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό.
Μια χαρακτηριστική οριζόντια γραμμή πάνω στην πλαγιά του βουνού, που φαίνεται από τη διαφορά της βλάστησης και του αναγλύφου, οριοθετεί τα πετρώματα των «πλακωδών ασβεστολίθων» από τα πετρώματα της «Τρίπολης» που τα σκεπάζουν. Ενδιάμεσα, υπάρχουν σε διάφορες θέσεις, μικροί φακοί από σχιστόλιθους των «Φυλλιτών – χαλαζιτών».

Η σημασία της ύπαρξης του ρήγματος Τυλίσου – Κρουσώνα για όλη την περιοχή είναι μεγάλη. Το ρήγμα αυτό και τα παράλληλά του λειτουργούν σαν φράγματα προς το υπόγειο νερό που κατεβαίνει υπόγεια από τα βουνά, δημιουργώντας έτσι υπόγειες δεξαμενές. Από αυτές μέσω γεωτρήσεων υδροδοτείται το Ηράκλειο και πολλοί οικισμοί.

C5. Πίτες της Γριάς 

Ο πιο αξιοπερίεργος γεώτοπος του Ψηλορείτη είναι σίγουρα οι «Πίτες της Γριάς» στην περιοχή του χωριού Πρινιάς. Στο βάθος μιας ρεματιάς υπάρχουν μεγάλες, κυκλικές και πλακουτσωτές μορφές βράχων με μια χαρακτηριστική αυλακιά κατά μήκος της περιμέτρου, που οι ντόπιοι ονομάζουν «πίτες ή ψωμιά της Γριάς».

Ο άσπρος νεογενής ασβεστόλιθος (6-7 εκατ. χρόνων) με πλήθος απολιθωμάτων αχινών και διθύρων, έχει κατρακυλήσει από την κορυφή του λόφου Πατέλα, όπου υπάρχουν και τα ερείπια της Μινωικής πόλης της Ριζηνίας. Τα τεράστια σε μέγεθος κομμάτια του ασβεστόλιθου διαλύονται με τον καιρό από το νερό και στρογγυλοποιούνται. Παράλληλα επειδή τις περισσότερες φορές αποτελούνται από δύο στρώματα ασβεστόλιθου, το νερό διαλύει το πέτρωμα παράλληλα με τη διαχωριστική επιφάνεια, σχηματίζοντας την αυλακιά.

Η πρόσβαση στο χώρο είναι πολύ εύκολη μέσω της επαρχιακής οδού Ηρακλείου – Μοιρών, απ’ όπου πολλοί αγροτικοί δρόμοι οδηγούν μέσα από όμορφα τοπία με πυκνή βλάστηση, στις «πίτες», στη Ριζηνία ή στο Χάρακα, το μεγάλο ασβεστολιθικό βράχο με τα κατακόρυφα στρώματα που δεσπόζει στη μέση της ρεματιάς.

C6. Οι εβαπορίτες του Μεσηνίου

Οι εβαπορίτες είναι πετρώματα που συνήθως αποτυπώνουν κρίσιμες περιβαλλοντικές αλλαγές της γήινης ιστορίας. Είναι πετρώματα που σχηματίζονται από την εξάτμιση του θαλασσινού νερού και αποτελούνται από στρώματα γύψου, ορυκτού αλατιού και ανυδρίτη.

Οι εβαπορίτες που βρίσκονται γύρω από την Αγία Βαρβάρα σχηματίστηκαν πριν από πέντε περίπου εκατομμύρια χρόνια, σε μια περίοδο που ονομάζεται Μεσήνιο. Τότε για διάφορες γεωλογικές, πλανητικές και περιβαλλοντικές αιτίες το νερό της Μεσογείου εξατμίστηκε αρκετές φορές. Το κλίμα έγινε πολύ ακραίο επηρεάζοντας δραματικά τη ζωή στην ευρύτερη περιοχή. Η εξάτμιση του θαλασσινού νερού άφησε πίσω της τεράστιες αποθέσεις εβαποριτών, που καλύπτουν πολλά νησιά της Μεσογείου, αλλά και το σημερινό της πυθμένα.

Τα στρώματα αυτά που πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια ήταν ο βυθός της Μεσογείου, σήμερα βρίσκονται στα 500 μέτρα υψόμετρο φανερώνοντας τον έντονο ρυθμό ανύψωσης της Κρήτης.

C7. Το ρήγμα της Γέργερης 

Η Γέργερη είναι ένα ακόμη κεφαλοχώρι που δεσπόζει στη νότια ρίζα του Ψηλορείτη. Πάνω από αυτήν ξεκινούν οι εντυπωσιακοί και απόκρημνοι γκρεμοί που οριοθετούν τις νότιες πλαγιές του Ψηλορείτη. Η αιτία είναι και πάλι ένα μεγάλο ρήγμα που βύθισε την περιοχή της Γέργερης και παράλληλα ανύψωσε τον Ψηλορείτη. Εντυπωσιακές σάρες με κοκκινωπά χαλίκια και άμμο σκεπάζουν τα πρανή του βουνού, στα οποία σκαρφαλώνει ο δρόμος που οδηγεί στο δάσος του Ρούβα.

Με τον ίδιο τρόπο, όπως το ρήγμα Τυλίσου – Κρουσώνα, το ρήγμα της Γέργερης εμποδίζει το υπόγειο νερό του Ψηλορείτη να φτάσει στη θάλασσα, αναγκάζοντάς το όμως εδώ, λόγω και της ύπαρξης πολλών αδιαπέρατων ιζημάτων, να ανέβει στην επιφάνεια και να σχηματίσει μεγάλες πηγές.

Μέσα στη Γέργερη αλλά και στους γύρω οικισμούς υπήρχαν πολλές βρύσες και νερόμυλοι που σήμερα έχουν αναστηλωθεί και αποτελούν μέρος των «δρόμων του νερού».

Επίσης στη Γέργερη λειτουργεί στα πλαίσια του εκεί Γυμνασίου ένα μικρό, αλλά πολύ ενημερωτικό τοπικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

C8. Πηγές του Ζαρού 

Στην ίδια ζώνη του ρήγματος της Γέργερης –Καμαρών σχηματίζονται μερικές από τις μεγαλύτερες πηγές νερού στην Κρήτη, αυτές της περιοχή Ζαρού. Στην περιοχή Βότομος μέρος των πηγών δημιουργεί μια τεχνητή λίμνη που δένει αρμονικά με την αγριάδα του ασβεστολιθικού τοπίου και χρησιμοποιείται για αναψυχή. Από τη λίμνη ξεκινά το όμορφο μονοπάτι (E4) που μέσα από το φαράγγι του Αγίου Νικολάου καταλήγει στο δάσος του Ρούβα.
Στις πηγές αυτές οφείλεται ένα από τα πιο όμορφα και εύφορα τοπία της Κρήτης, αυτό της περιοχής του Ζαρού και από αυτές υδροδοτείται το καινούριο φράγμα της Φανερωμένης.

C9. Δάσος Ρούβα, Φαράγγι Αγ. Νικολάου 

Το δάσος του Ρούβα αναπτύσσεται σε ένα βύθισμα - μικρό οροπέδιο στα νότια της οροσειράς του Ψηλορείτη. Η πρόσβαση στο δάσος γίνεται από διάφορα σημεία: από τη Γέργερη μέσω βατού αγροτικού δρόμου, από το Σκίνακα μέσω και πάλι αγροτικής οδού και από τη λίμνη του Βότομου στο Ζαρό, μέσω του ορειβατικού μονοπατιού Ε4 και του φαραγγιού του Αγίου Νικολάου.
Οι ιδιαιτερότητες του δάσους είναι πολλές. Είναι καταρχήν μια περιοχή όπου υπάρχουν μεγάλες συστάδες πρίνου (Quercus coccifera). Στο βόρειο άκρο του υπάρχουν μερικά από τα λιγοστά δέντρα ανέγνωρου ή αμπελιτσιάς (Zelkova abelicea), το μόνο δέντρο που ζει αποκλειστικά στην Κρήτη και πουθενά αλλού. Στο δάσος φύεται ακόμη μια από τις πιο σπάνιες ορχιδέες του νησιού το κρητικό κεφαλάνθηρο (Cephalanthera cuculata) και βρίσκει καταφύγιο ο κρητικός αγριόγατος (Felis silvestris creticus). Παράλληλα, είναι μια από τις πιο όμορφες και χαρακτηριστικές γωνιές του νησιού, με το εκκλησάκι του Αι Γιάννη και τις γύρω πηγές.

Η εμφάνιση και εδώ του μεταφλύσχη των «Πλακωδών ασβεστολίθων» κάτω από τα πετρώματα της «Τρίπολης» είναι καταλυτική για τις πηγές.Από τη νότια άκρη του δάσους ξεκινά το ορειβατικό μονοπάτι Ε4 που διασχίζει το φαράγγι του Αγίου Νικολάου. Μέσα από την κατάφυτη αρχικά ρεματιά, τα στενά περάσματα στη συνέχεια και την έξοδο στη νότια πλαγιά του Ψηλορείτη, το μονοπάτι καταλήγει στη λίμνη του Βότομου στο Ζαρό.

C10. Τα απολιθώματα Σειρήνιων 

Μέσα στα Μειοκαινικά ιζήματα (9 – 5 εκατ. χρόνων) της περιοχής Γέργερης – Πανασού έχουν ανασκαφεί τα τελευταία χρόνια από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης οστά (σπόνδυλοι, πλευρές και δόντια) από ένα αρκετά παράξενο, θαλάσσιο θηλαστικό. Πρόκειται για τα απολιθώματα Σειρήνιων, των θαλάσσιων αγελάδων που ζούσαν πριν από 6 – 7 εκατομμύρια χρόνια στα ζεστά νερά της περιοχής.

Πριν την ανακάλυψη στη δυτική Μεσόγειο ενός πλήρους σκελετού και του κρανίου του ζώου, πολλοί θεωρούσαν το σκελετό κατά το άνω μισό όμοιο με άνθρωπο και κατά το άλλο όμοιο με ψάρι. Αποτέλεσμα οι βάσεις για το μύθο των σειρήνων…

C11. Φαράγγι των Βοριζίων 

Ένα ιδιαίτερα όμορφο και εντυπωσιακό φαράγγι του Ψηλορείτη είναι αυτό των Βοριζίων που ξεκινά λίγο έξω από τον ομώνυμο οικισμό. Η είσοδος του φαραγγιού βρίσκεται πάνω στο μεγάλο ρήγμα Γέργερης – Καμαρών που έχει καταθρυμματίσει σε μεγάλο βάθος τα πετρώματα της «Τρίπολης».

Στην αρχή το φαράγγι είναι αρκετά απότομο με μικρούς καταρράκτες και κατακόρυφα πρανή στον κατακερματισμένο ασβεστόλιθο, σύντομα όμως ανοίγει διασχίζοντας μια περιοχή με μεγάλους πρίνους και πλούσια χλωρίδα στην οποία μπορεί να συναντήσει πολλά ενδημικά φυτά της Κρήτης όπως ο δίκταμος (Origanum dictamnus) ή η πετρομάρουλα ((Petromarula pinnata). Η συνέχεια μπορεί να οδηγήσει τον έμπειρο περιπατητή ψηλά στο οροπέδιο της Νίδας.

C12. Φαράγγι Καμαρών 

Το φαράγγι των Καμαρών που αναπτύσσεται όπως και το γειτονικό των Βοριζίων σε πετρώματα της «Τρίπολης» ξεκινά λίγο πιο δυτικά από τον ομώνυμο οικισμό για να καταλήξει ψηλά στο Καμαραϊκό σπήλαιο.
Είναι πολύ πιο άγριο και εντυπωσιακό στην είσοδό του και το μονοπάτι που το διασχίζει «αναγκάζεται» να ακολουθεί για ένα μεγάλο τμήμα τα χαρακτηριστικά πέτρινα σκαλοπάτια. Από μακριά το φαράγγι φαίνεται σαν μια ρωγμή στην ασβεστολιθική πλαγιά του βουνού και είναι το μεγαλύτερο από άλλα τρία που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή.