Σπηλαιοπάρκο

Ε. Σπηλαιοπάρκο 

Πέρα από τους εμφανείς γεώτοπους του Ψηλορείτη υπάρχουν και αυτοί που για να τους δει κανείς θα πρέπει να ακολουθήσει τον ίδιο, υπόγειο δρόμο του νερού, μέσα στα ανθρακικά πετρώματα. Είναι οι ιδιαίτεροι αυτοί σχηματισμοί του εσωτερικού της γης που δημιουργούνται υπογείως από την καρστική διάβρωση των ανθρακικών πετρωμάτων, τα σπήλαια.

Η κυριαρχία των ανθρακικών πετρωμάτων στον Ψηλορείτη και ιδιαίτερα η ιδιόμορφη εναλλαγή των πετρωμάτων αυτών με μη περατά πετρώματα, καθώς και η πολύπλοκη γεωλογική ιστορία του βουνού, είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αναρίθμητων σπηλαίων. Από τις επιφανειακές καταβόθρες και τα βάραθρα, μέχρι τα ποικίλων διαστάσεων και μορφών σπήλαια, αυτά τα υπόγεια έγκοιλα του Ψηλορείτη είναι τα ποτάμια που λείπουν από την επιφάνειά του.

Στους υπόγειους αυτούς χώρους η ζωή προσαρμόστηκε δημιουργώντας είδη που μπορούν να ζήσουν στο αιώνιο σκοτάδι με την ίδια άνεση που ζουν οι πρόγονοί τους στην επιφάνεια . Εκτός από διάφορα είδη νυχτερίδων, τα σαλιγκάρια, οι αράχνες, οι ψευδοσκορπιοί, τα ισόποδα και τα έντομα είναι οι κύριες ομάδες που συνθέτουν την πανίδα των σπηλαίων του Ψηλορείτη.
Όμως τα σπήλαια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τους ανθρώπους του Ψηλορείτη και τις διαχρονικές δραστηριότητές τους. Από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης του ανθρώπου στο νησί τα σπήλαια λειτούργησαν σαν λατρευτικοί χώροι, κατοικίες, τυροκομεία και αποθήκες τυριού, καταφύγια σε δύσκολες εποχές, τόποι θυσίας. Γι’ αυτό και τα περισσότερα σπήλαια έχουν σημαντική αρχαιολογική και ιστορική αξία (και όπως όλα τα σπήλαια στην Ελλάδα θεωρούνται εν δυνάμει αρχαιολογικοί χώροι).

Πολλά όμως είναι σπάνιας αισθητικής ομορφιάς, τόποι ιδιαίτεροι για οικοσυστήματα, σημαντικοί για την κίνηση και πορεία του υπόγειου νερού. Άλλα είναι ευκολοπρόσιτα και προσβάσιμα από το ευρύ κοινό, όπως τα «αξιοποιημένα» σπήλαια του Σφεντόνη στα Ζωνιανά, του Γεροντόσπηλιου στο Μελιδόνι, άλλα όμως αποτελούν πρόκληση ακόμα και για τους ειδικούς, όπως ο Χώνος του Σάρχου ή η Ταφκούρα στα Πετραδολάκια.

Τα σημαντικότερα από αυτά τα σπήλαια του Ψηλορείτη θα μπορούσαν από μόνα τους να αποτελέσουν ένα ξεχωριστό υπο-πάρκο, το Σπηλαιοπάρκο, κατάλληλο για κάθε μορφής εκπαιδευτική, αθλητική, επιστημονική, και τουριστική δραστηριότητα. Αν και ελάχιστα από τα σπήλαια αυτά είναι υπό διαχείριση, στα περισσότερα είναι δυνατή η πρόσβαση, γεγονός που μεταφέρει στον επισκέπτη το καθήκον της διαφύλαξης του μοναδικού αυτού φυσικού πλούτου και της εύθραυστης ζωής που φιλοξενεί.

Ε1. Σπήλαιο Σφεντόνη Τρύπα 

Το σπήλαιο Σφεντόνη Τρύπα βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Ζωνιανά σε μια προνομιακή θέση που δεσπόζει πάνω από την κοιλάδα του Μυλοπόταμου. Είναι ένα από τα δύο «αξιοποιημένα» σπήλαια του Ψηλορείτη, προσβάσιμο και από ΑΜΕΑ και ένα από τα ομορφότερα και σημαντικότερα της Ελλάδας, ως προς το διάκοσμό του.

Τα σπήλαιο αναπτύσσεται μέσα σε ασβεστόλιθους της «Τρίπολης» μερικές δεκάδες μέτρα πάνω από την επαφή τους με τα πετρώματα των «Φυλλιτών-χαλαζιτών».

Σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του έπαιξε ένα μεγάλο ρήγμα που οριοθετεί όλη την πλαγιά της περιοχής. Το νερό ακολούθησε κατά μήκος το ρήγμα σχηματίζοντας ένα μακρόστενο σπήλαιο έκτασης περίπου 3.000 τετραγωνικών μέτρων. Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να δουν 2/3 της έκτασης του σπηλαίου περιηγούμενοι σε ένα διάδρομο συνολικού μήκους 270 μέτρων.
Μέσα στο σπήλαιο ζουν 4 είδη νυχτερίδων και λίγες δεκάδες είδη ασπονδύλων (μαλάκια, αράχνες, ψευδοσκορπιοί, ισόποδα, διπλόποδα, κολέμβολα, ορθόπτερα, κ.ά.) μερικά από τα οποία είναι άχρωμα, τυφλά ενώ τουλάχιστον δύο είδη έχουν αναφερθεί μόνο από το σπήλαιο Σφεντόνη. Το σπήλαιο όμως έχει και αρχαιολογική αξία.

Οι ανασκαφές έδειξαν ότι το σπήλαιο χρησιμοποιούνταν από βοσκούς περιστασιακά μεν αλλά για χιλιάδες χρόνια. Η χρονολόγηση της κεραμικής έδειξε ότι υπήρξε μια διαρκής αλλά όχι έντονη χρήση του σπηλαίου από τη νεολιθική εποχή μέχρι και σήμερα.

E2. Καμαραϊκό Σπήλαιο 

Το σπήλαιο των Καμαρών (Καμαραϊκό) είναι ένα από τα ψηλότερα σε υψόμετρο σπήλαια της Κρήτης. Βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του Ψηλορείτη, κάτω από τη Μαύρη Κορυφή. Το σπήλαιο που αποτελείται από μια μεγάλη κύρια αίθουσα, αναπτύσσεται μέσα σε δολομίτες της «Τρίπολης» ακριβώς πάνω από το Κρητικό Ρήγμα Απόσπασης.

Η πρόσβαση σε αυτό είναι εφικτή μόνο μέσω ορειβατικών μονοπατιών από τις Καμάρες ή το οροπέδιο της Νίδας.
Το Καμαραϊκό έχει πολύ μεγάλη αρχαιολογική αξία καθώς τα πήλινα αγγεία των Μινωικών χρόνων που βρέθηκαν σε αυτό χαρακτήρισαν μια ολόκληρη τεχνοτροπία του πολιτισμού αυτού. Πρόκειται για Πρωτομινωικά αγγεία (2.000 π.Χ.) εξαιρετικής τέχνης με πολύ λεπτά τοιχώματα, πολύχρωμη διακόσμηση και εκπληκτικά σχέδια.

Την περίοδο αυτή, όχι τυχαία αφού αγναντεύει όλη τη νότια Κρήτη, το σπήλαιο καθιερώθηκε ως χώρος λατρείας, ενώ βρέθηκαν ενδείξεις για χρήση του από τη Νεολιθική εποχή.

Ε3. Γεροντόσπηλιος 

Στη βόρεια πλαγιά που δεσπόζει πάνω από το Μελιδόνι και μέσα στα πετρώματα των «Πλακωδών ασβεστολίθων» βρίσκεται ο Γεροντόσπηλιος. Ένα σπήλαιο, στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει μόνο την πρώτη αλλά αρκετά εντυπωσιακή αίθουσα, αφού οι υπόλοιπες και βαθύτερες είναι κλειστές λόγω αρχαιολογικών ανασκαφών.

Παρόλα αυτά ακόμα και το μικρό αυτό τμήμα του είναι αρκετό για να εντυπωσιάσει τον επισκέπτη. Η κύρια αίθουσά του είναι μια από τις μεγαλύτερες της Κρήτης ενώ οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες είναι τεραστίων διαστάσεων. Δυστυχώς όμως οι βανδαλισμοί του μακρινού παρελθόντος κατέστρεψαν ένα σημαντικό μέρος από αυτούς.

Η χρήση του σπηλαίου ξεκινά από τη Νεολιθική εποχή. Κατά τη Μινωική και κλασσική περίοδο το σπήλαιο ήταν αφιερωμένο στο μυθικό σιδερένιο γίγαντα που προστάτευε την Κρήτη, τον Τάλω και στο θεό Ερμή. Ο Γεροντόσπηλιος όμως πάνω από όλα είναι ένας τόπος θυσίας αφού κατά την οθωμανική περίοδο βρήκαν φρικτό θάνατο εκατοντάδες γυναικόπαιδα.

Ε4. Χαϊνόσπηλιος 

Έξω από τον οικισμό Καμαράκι βρίσκεται ο Χαϊνόσπηλιος ένα μακρόστενο σπήλαιο με μορφή γαλαρίας που αποτελεί τμήμα της κοίτης παλαιού υπόγειου ποταμού. Το σπήλαιο είναι ακόμα ενεργό στα περισσότερα τμήματά του. Έχει μήκος 200 περίπου μέτρα ενώ υπάρχει και μια παράλληλη γαλαρία μήκους 120 μέτρων ή οποία έχει πλούσιο διάκοσμο. Το σπήλαιο αναπτύσσεται μέσα σε λατυποπαγείς ασβεστόλιθους του Μειοκαίνου (12 εκατ. χρόνων) οι οποίοι σκεπάζουν τα οφειολιθικά πετρώματα
της περιοχής.

Η στενή και κατηφορική του είσοδος δυσκολεύει την πρόσβαση στους μη εξοικειωμένους με τη σπηλαιολογία. Όμως ο εντυπωσιακός διάκοσμος στο εσωτερικό του ανταμείβει τον επισκέπτη. Ογκώδεις σταλαγμιτικές στήλες ύψους πάνω από 6m, αλλά και πλήθος μικρών και μεγάλων σταλαγμιτών κοσμούν το σπήλαιο. Σε όλο σχεδόν το μήκος της οροφής του σπηλαίου είναι έντονα τα σημάδια από τη διαβρωτική δράση του νερού του αρχαίου ποταμού.

Ε5. Βάραθρο Ταφκούρα

Ένα από τα πολλά βάραθρα που υπάρχουν στα Πετραδολάκια και από τα σημαντικότερα της Ελλάδας είναι η Ταφκούρα. Είναι το δεύτερο πιο βαθύ σπηλαιοβάραθρο της Κρήτης (-860 μέτρα από την επιφάνεια) και ένα από τα βαθύτερα των Βαλκανίων. Το σπήλαιο αναπτύσσεται αποκλειστικά στα πλακώδη μάρμαρα του Ψηλορείτη και η δημιουργία του ξεκίνησε πιθανόν πάνω σε ένα από τα πολλά ρήγματα που τεμαχίζουν τα πετρώματα της περιοχής. Το νερό όμως ακολούθησε τις ανοδικές κινήσεις των
πετρωμάτων του Ψηλορείτη και έσκαβε βαθύτερα τα πετρώματα στην πορεία του προς τη θάλασσα σχηματίζοντας τελικά το σπηλαιοβάραθρο το οποίο έχει συνολικό χαρτογραφημένο μήκος 6,5 χιλιομέτρων και αποτελεί το μακρύτερο σπήλαιο της Κρήτης. Η Ταφκούρα μαζί με τον Τάφκο στα Πετραδολάκια (-475m), το Διπλοτάφκι (- 400m) και τη Μύθια Καμπαθούρα (-270m) αποτελούν τους βαθύτερους καρστικούς αγωγούς του Ψηλορείτη μέσω των οποίων το νερό της βροχής οδηγείται στην καρστική πηγή του Αλμυρού, λίγα χιλιόμετρα δυτικά του Ηρακλείου.

Ε6. Μούγκρι 

Το σπήλαιο Μούγκρι βρίσκεται στην καρδιά του Κουλούκωνα, βορειοδυτικά από τη μονή Βωσάκου. Αναπτύσσεται μέσα στα κατώτερα μέλη της ομάδας των «Πλακωδών ασβεστολίθων» της περιοχής κατά μήκος ενός από πολλά ρήγματα που επηρέασαν την περιοχή.
Το σπήλαιο είναι αρκετά εντυπωσιακό με πλούσιο τοιχωματικό, κυρίως, διάκοσμο. Περιλαμβάνει δύο κύριες αίθουσες συνολικής έκτασης 2 στρεμάτων. Αρκετά παλαιότερα ήταν περισσότερο ενεργό όπως δείχνουν οι μεγάλες λιθωματικές λεκάνες υδατοσυλλογής στα βαθύτερα τμήματά του. Το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε από τον άνθρωπο τουλάχιστον από τη μινωική εποχή. Η πρόσβασή του αφορά μόνο σε ειδικούς.

Ε7. Σπήλαιο Δόξας 

Το σπήλαιο Δόξα είναι ένα μικρό σπήλαιο που αναπτύσσεται μέσα σε ασβεστόλιθους της «Τρίπολης» ακριβώς στην επαφή τους με τα πετρώματα των «Φυλλιτών – Χαλαζιτών» της περιοχής του Μαράθου. Παρ’ όλη τη μικρή του έκταση το σπήλαιο έχει αρκετά όμορφο σπηλαιοδιάκοσμο διαφόρων χρωμάτων και μορφών. Λόγω της εγγύτητας του με το επαρχιακό δίκτυο η πρόσβαση στο σπήλαιο είναι σχετικά εύκολη.

Ε8. Τραπέζα Τυλίσου 

Το σπήλαιο Τραπέζα αναπτύσσεται μέσα στα ασβεστολιθικά πετρώματα της «Τρίπολης» που σχηματίζουν τα βουνά της Τυλίσου. Τη σχετικά μικρή είσοδο ακολουθεί αίθουσα μήκους 30 μέτρων και έκτασης μισού στρέμματος περιμετρικά της οποίας υπάρχουν μικρές δευτερεύουσες αίθουσες. Στην αρχή της αίθουσας δεσπόζουν δυο ογκώδεις κολώνες. Το σπήλαιο είναι από αρχαιολογική άποψη το σημαντικότερο της ευρύτερης περιοχής της Τυλίσου καθώς υπήρξε τόπος λατρείας από τη μέσο-
Mινωική μέχρι και την ύστερο-Mινωική εποχή.

Ε9. Καλό Χωράφι

Το Καλό Χωράφι είναι ένα παράκτιο σπήλαιο στην περιοχή του Μπαλί που σχηματίστηκε σε πετρώματα των «Πλακωδών ασβεστολίθων». Το σπήλαιο είναι μικρό σε έκταση και δεν έχει ιδιαίτερο διάκοσμο. Πολλά τμήματα του έχουν μάλιστα καταστραφεί από τη διάβρωση της θάλασσας.

Στο δάπεδο του σπηλαίου αυτού όμως ανασκάφηκαν πριν από δεκαετίες από το Γερμανό παλαιοντολόγο Siegfried Kuss πλήθος οστών ελαφιών, νάνων ελεφάντων και τρωκτικών της εποχής του τέλους Πλειστοκαίνου (περίπου 150.000 χρόνων πριν από σήμερα). Τα στοιχεία των ανασκαφών αυτών του Kuss έριξαν φως για τη ζωή στην Κρήτη την περίοδο των τελευταίων παγετωδών περιόδων.

Ε10. Χώνος Σάρχου

Ο Χώνος στην περιοχή του Σάρχου είναι ένα από τα αγαπημένα σπήλαια των σπηλαιολόγων λόγω της πολυπλοκότητάς του και του μεγάλου μήκους του. Το σπήλαιο στην ουσία λειτουργεί σαν σιφώνι και περιστασιακή πηγή, αφού σε περίοδο έντονων βροχοπτώσεων τα βαθύτερα τμήματά του πλημμυρίζουν πολύ γρήγορα, γεγονός που το καθιστά αρκετά επικίνδυνο. Μάλιστα σε περιόδους έντονων και παρατεταμένων βροχοπτώσεων ολόκληρο το σπήλαιο πλημμυρίζει και το νερό εκβάλει από την είσοδό
του.

Με χαρτογραφημένο μήκος σχεδόν 1.500 μέτρα και βάθος 225 μέτρα, το σπήλαιο του Σάρχου, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αγωγούς τροφοδοσίας της πηγής του Αλμυρού που απέχει από το Σάρχο μόλις 13,5 χλμ. Πιθανότατα το σπήλαιο επικοινωνεί μέσω σιφονιών και καταβοθρών με το οροπέδιο των Λιβαδιών του Κρουσώνα και αναπτύσσεται προς βορρά κατά μήκος της μεγάλης ζώνης ρηγμάτων Κρουσώνα - Τυλίσου. Έχει διανοιχθεί σε πετρώματα της «Τρίπολης» τα οποία σε βάθος 100 μέτρων είναι δολομιτιωμένα και έντονα τεκτονισμένα.

Ο Χώνος είναι επίσης και ιστορικό σπήλαιο καθώς χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές από τους κατοίκους του χωριού σαν καταφύγιο κατά τις επαναστάσεις των Κρητών στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.