Τα καρστικά τοπία του Ψηλορείτη

B. Τα καρστικά τοπία του Ψηλορείτη



Τα καρστικά τοπία είναι ιδιαίτερες περιοχές της Γης με μοναδικό ανάγλυφο, συνήθως τραχύ και άγριο, όπου κυριαρχεί η πέτρα και η έλλειψη νερού και εδάφους.
Τα περιβάλλοντα και οι οικότοποι είναι συνήθως ακραία και ξεχωριστά όπως και οι μορφές της ζωής που συναντιούνται σε αυτά. Είτε είναι επιφανειακές μορφές του αναγλύφου όπως τα οροπέδια, οι δολίνες, οι καταβόθρες και οι άλλες παρόμοιες μορφές, είτε είναι υπόγειες όπως τα σπήλαια και τα βάραθρα που συναρπάζουν τον επισκέπτη και ξεχωρίζουν για τα μοναδικά τοπία που προσφέρουν.
Η διάλυση των ασβεστολίθων, δολομιτών και μαρμάρων του Ψηλορείτη, ιδιαίτερα στην ορεινή του ζώνη, έχει δημιουργήσει ένα πλήθος τέτοιων μορφών και τοπίων που χαρακτηρίζουν το ανάγλυφο του βουνού και καθορίζουν στο μέγιστο βαθμό την εμφάνιση της ζωής σε όλες της τις εκφάνσεις: από το μικρό σκαθάρι μέχρι τον ίδιο τον άνθρωπο. Τα «καρστικά τοπία του Ψηλορείτη», εάν αφήσουμε προς το παρόν τα σπήλαια και τα βάραθρα που υπάρχουν σε όλη την έκταση του πάρκου, αφορούν σε επιφανειακές κοιλότητες ποικίλων διαστάσεων όπως σε μικρά βαθουλώματα (αρόλιθοι και χύτρες), καταβόθρες και τάφκους μέχρι στα μεγάλα οροπέδια, της Νίδας και των Πετραδολακίων.
Σε πολλές περιοχές η πλήρης απουσία εδάφους και η καταδυνάστευση του τοπίου από το σκληρό ασβεστολιθικό βράχο σχηματίζουν τοπία απόκοσμα και εντυπωσιακά. Οι «κρατήρες» στην Κουρούνα και στην περιοχή του Σκίνακα έπλασαν και συνεχίζουν να πλάθουν μύθους για τα «ηφαίστεια» του Ψηλορείτη που όμως πολύ απέχουν από την πραγματικότητα.
Στα «καρστικά τοπία του Ψηλορείτη» ο επισκέπτης θα γνωρίσει όλες αυτές τις μορφές και θα εκστασιαστεί από το μοναδικό τοπίο και τον πλούτο της ζωής που θα συναντήσει.

B1. Οροπέδιο Νίδας – Nida plateau

Το οροπέδιο της Νίδας είναι το ψηλότερο οροπέδιο της Κρήτης με ένα μέσο υψόμετρο στα 1360 μέτρα. Είναι στην ουσία μια πόλγη που δημιουργήθηκε εξαιτίας της καρστικής αποσάθρωσης και της συνένωσης γειτονικών, μικρότερων κοιλοτήτων. Όπως και τα γειτονικά οροπέδια στα Πετραδολάκια, έτσι και το οροπέδιο της Νίδας σχηματίζεται στην επαφή των δύο μεγάλων ανθρακικών ενοτήτων των «Πλακωδών ασβεστολίθων» και της «Τρίπολης», όπου εμφανίζονται με μικρά πάχη τα αδιαπέρατα
πετρώματα του μεταφλύσχη των «Πλακωδών ασβεστολίθων» και μικρές εμφανίσεις των «Φυλλιτών-Χαλαζιτών».
Σημαντικό όμως ρόλο στη δημιουργία της έπαιξε το μεγάλο ρήγμα που οριοθετεί τις ανατολικές πλαγιές του Ψηλορείτη και το οροπέδιο ταυτόχρονα. Το ρήγμα βύθισε την περιοχή του οροπεδίου σε σχέση με τον Ψηλορείτη διαμορφώνοντας συνθήκες για τη συγκέντρωση περισσότερου νερού και τη μεγαλύτερη διάλυση των πετρωμάτων.

Η είσοδος μάλιστα του σπηλαίου Ιδαίο Άντρο βρίσκεται ακριβώς πάνω στο ρήγμα που είναι και η αιτία της αποκάλυψής του. Επίσης, πολλές καταβόθρες από τις οποίες το νερό χάνεται στο εσωτερικό της γης υπάρχουν στο βόρειο τμήμα του οροπεδίου που φαίνεται να έχει βυθιστεί περισσότερο εξαιτίας του ρήγματος.
Η εικόνα του οροπεδίου διαφέρει ανάλογα με την εποχή. Είτε καλυμμένη με χιόνια ή σύννεφα το χειμώνα, είτε καταπράσινη με διάφορες πόες και αγριολούλουδα την άνοιξη, είτε τα κόκκινα σφεντάμια το καλοκαίρι, είτε μόνο με το γκρι του ασβεστολιθικού βράχου το φθινόπωρο, η Νίδα συναρπάζει.

Στη Νίδα σήμερα υπάρχει κυρίως κτηνοτροφική δραστηριότητα, παλιότερα όμως η ερυθρωγή του οροπεδίου αποτέλεσε γόνιμο έδαφος για τη σπορά δημητριακών. Η παρουσία του νερού είναι, αν και λίγη, ικανή να συντηρεί τα οικοσυστήματα, αλλά και τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Σημαντικότερες πηγές είναι του Βαρσάμου στο νότιο άκρο, του Αφέντη Χριστού δίπλα στο Ιδαίο Άντρο και της Ρωμάνας λίγο βορειότερα.

Στις διάφορες γωνιές του οροπεδίου τα χαρακτηριστικά μητάτα των βοσκών δίνουν την ανθρώπινη, λιτή σε όλες της τις απόψεις, πινελιά στο παρθένο τοπίο του βουνού. Από τις μικρές ρεματιές που ξεκινούν ή καταλήγουν στο οροπέδιο, μπορεί κανείς να σκαρφαλώσει στην κορυφή του Ψηλορείτη, να κατηφορίσει στο Δάσος του Ρούβα, ή να θαυμάσει, από το φυσικό μπαλκόνι, τον κάμπο της Μεσαράς.

 

Β2. Ιδαίο Άντρο 

Το Ιδαίο Άντρο βρίσκεται στις παρυφές του οροπεδίου της Νίδας, στην απότομη ανατολική πλαγιά του Ψηλορείτη που δημιουργεί το μεγάλο ρήγμα της περιοχής. Η είσοδός του είναι πάνω στο ρήγμα ενώ και εσωτερικά του σπηλαίου εμφανίζονται παράλληλες επιφάνειες του ρήγματος. Στην είσοδο του σπηλαίου, που είναι ελαφρά κατηφορική με μια μεγάλη αίθουσα στη συνέχεια, αλλά και στο εσωτερικό του εμφανίζονται πτυχώσεις των «Πλακωδών ασβεστολίθων».

Το σπήλαιο αν και γεωλογικά δεν είναι εντυπωσιακό αφού στερείται διάκοσμου και μεγάλης ανάπτυξης, έχει τεράστια αρχαιολογική και πολιτισμική αξία. Η μυθολογία φέρει τον Κρηταγενή Δία να βρίσκει καταφύγιο στο σπήλαιο ως νεογέννητο για να γλυτώσει από την οργή του πατέρα Κρόνου. Οι γηγενείς πολεμιστές Κουρήτες κάλυπταν με τις πολεμικές κραυγές τους το κλάμα του μωρού ενώ η κατσίκα Αμάλθεια το θήλαζε μέχρι να μεγαλώσει.

Οι αρχαιολογικές έρευνες του καθ. Γ. Σακελαράκη επιβεβαίωσαν, με το πλήθος των ευρημάτων που έφερε στο φως, το γεγονός ότι το Ιδαίο ήταν ο μεγαλύτερος λατρευτικός χώρος της Κρήτης από τη Μινωική μέχρι και τη Ρωμαϊκή εποχή. Ακόμα και σήμερα στην είσοδο του σπηλαίου δεσπόζει ο λαξευτός, ορθογώνιος βωμός των τελετών της αρχαιότητας.

  

Β3. Πετραδολάκια 

Τα Πετραδολάκια αποτελούν ένα σπάνιο καρστικό τοπίο στο οποίο κυριαρχούν τα ασβεστολιθικά πετρώματα της ενότητας της «Τρίπολης» και οι επιφανειακές κοιλότητες. Μικρές και μεγάλες δολίνες, καταβόθρες, βάραθρα - κρατήρες που σαν να δημιουργήθηκαν από ηφαίστεια αποτελούν το τοπίο που κανείς μπορεί να απολαύσει από τη γειτονική κορυφή του Σκίνακα με το ομώνυμο αστεροσκοπείο.



Όμορφες πτυχές αναπτύσσονται κατά τόπους στους τυπικούς πλακώδεις ασβεστόλιθους του δυτικού τμήματος, με τα πολύχρωμα στρώματα που περιέχουν ενώ σε ορισμένες θέσεις αποκαλύπτονται άσπρα πυριτικά συσσωματώματα που σύμφωνα με κάποιες θεωρίες δημιουργήθηκαν από αποικίες σπόγγων του παλιού ωκεανού της Τηθύoς.

 

Το λιγοστό έδαφος που υπάρχει στα οροπέδια φιλοξενεί μεγάλο αριθμό ειδών της χλωρίδας και πανίδας του Ψηλορείτη, με πιο χαρακτηριστικά τη χορστρίσεα των δολινών (Horstrissea dolinicola), ένα σπάνιο είδος που φύεται μόνο σε κάποιες δολίνες γύρω από το Σκίνακα και την πεταλούδα του Ψηλορείτη (Kretania psylorita) που θα τη συναντήσουμε στο τέλος της άνοιξης σε μεγάλους αριθμούς μόνο στα οροπέδια του Ψηλορείτη.

 

Β4. Το Κρητικό Ρήγμα Απόσπασης 

Μια από τις καλύτερες θέσεις παρατήρησης του μεγάλου Κρητικού Ρήγματος Απόσπασης, το οποίο χωρίζει τα υψηλής πίεσης μεταμορφωμένα πετρώματα των «Πλακωδών ασβεστολίθων» και «Φυλλιτών – Χαλαζιτών» από τα αμεταμόρφωτα της «Τρίπολης» φαίνεται δίπλα από το εκκλησάκι του Άγιου Φανούριου στα Πετραδολάκια.

Το ρήγμα αυτό ανασήκωσε πριν από αρκετά εκατομμύρια χρόνια τα πετρώματα των «Πλακωδών ασβεστολίθων» από τα βάθη των 30 – 40 χιλιομέτρων στην επιφάνεια της Γης.
Η δημιουργία της παρακείμενης πηγής οφείλεται στην ύπαρξη του ρήγματος αυτού που φέρνει σε επαφή τα περατά από το νερό πετρώματα της «Τρίπολης» με τον αδιαπέρατο μεταφλύσχη των «Πλακωδών ασβεστολίθων» που βρίσκεται από κάτω. Στους κατακόρυφους βράχους της περιοχής συναντάται ακόμη το χαρακτηριστικότερο αρωματικό φυτό της Κρήτης ο δίκταμος ή «έρωντας» (Origanum dictamnus).

 

Β5. Ο μεταφλύσχης της Αγίας Μαρίνας

Αν και έχει τη μικρότερη ανάπτυξη από όλα τα πετρώματα του Ψηλορείτη, ο μεταφλύσχης των «Πλακωδών ασβεστολίθων», ένα μεταμορφωμένο σήμερα πέτρωμα, με αρκετή άργιλο και κροκάλες ασβεστολίθων, έχει τη μεγαλύτερη αξία για τη ζωή. Η ύπαρξη του μεταφλύσχη στο ανατολικό άκρο του Ψηλορείτη είναι η αιτία για την εμφάνιση πολλών πηγών, αφού εμποδίζουν τα νερά από τα πετρώματα της «Τρίπολης» που συνήθως τον σκεπάζουν να προχωρήσουν βαθύτερα στη γη. Στην περιοχή της
Αγίας Μαρίνας, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο της Ζώμινθου, υπάρχει μια σημαντική εμφάνιση του μεταφλύσχη που σχηματίζει επίσης τις ομώνυμες πηγές.

Β6. Φαράγγι και πτυχές της Μύγιας 

Το φαράγγι της Μύγιας, ένας τόπος στενά συνδεδεμένος με τις παραδόσεις των Ανωγείων αναπτύσσεται μέσα στα τυπικά πλακώδη μάρμαρα που εμφανίζονται εντυπωσιακά στα κατακόρυφα πρανή του. Οι έντονες πιέσεις που δέχθηκαν τα πετρώματα αυτά αποτυπώνονται στις αμέτρητες γωνιώδεις, ζικ ζακ, πτυχές που καθρεφτίζονται στο νότιο πρανές του. Το φαράγγι δεν είναι ιδιαίτερα στενό, εκτός από κάποια τμήματά του στην αρχή και στο τέλος, είναι όμως αρκετά βαθύ και με απόκρημνα τοιχώματα σε αρκετά σημεία.
Μια περιπατητική διαδρομή που διασχίζει από ψηλά το βόρειο πρανές, περνώντας από παλιά και νέα μητάτα, συνδέει το φαράγγι με άλλους σημαντικούς γεώτοπους της περιοχής.

 

Β7. Πτυχές Στεφάνας 

Κατά μήκος του δρόμου από Ανώγεια προς Νίδα, στην περιοχή της Στεφάνας εμφανίζονται έντονες πτυχές με τη μορφή «Ν» μέσα στα τυπικά πλακώδη μάρμαρα. Οι πτυχές αυτές είναι από τις μεγαλύτερες της περιοχής και εμφανίζονται χαρακτηριστικά τόσο στα πρανή του δρόμου όσο και στο ανάγλυφο των γύρω πλαγιών.

Β8. Καταβόθρες της Στεφάνας

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά οροπέδια του Ψηλορείτη, όπου φαίνεται καθαρά η συνολική δράση του νερού πάνω στα πετρώματα των «Πλακωδών ασβεστολίθων», είναι αυτό στη Στεφάνα. Η εύκολη πρόσβασή του από την επαρχιακή οδό προς Νίδα διευκολύνει την άνετη περιήγηση της ευρύτερης περιοχής και την προσέγγιση του φαραγγιού της Μύγιας.
Το μικρό οροπέδιο συχνά κατακλύζεται από νερό σχηματίζοντας μικρές λίμνες με βατράχια, ενώ λειτουργούν και διάφορες καταβόθρες στο κεντρικό τμήμα και στο βόρειο άκρο δίπλα στο δρόμο, από τις οποίες το νερό χάνεται στο εσωτερικό της Γης. Στις διάφορες εποχές του χρόνου ο επισκέπτης θα συναντήσει διάφορα αγριολούλουδα, όπως κρόκους (Crocus oreocreticus), κολχικά (Colchicum cretense), λεγκούζιες (Legousia sp) και άλλα είδη της τοπικής χλωρίδας.
Από το μικρό μητάτο, με τη χαρακτηριστική μάντρα για το άρμεγμα, στα βόρεια του οροπεδίου ένα μικρό μονοπάτι οδηγεί στο μεγάλο πρίνο απ’ όπου μπορεί κανείς να απολαύσει ένα πανόραμα του βόρειου τμήματος του πάρκου και τα δειλινά το ηλιοβασίλεμα πίσω από το Ακρωτήρι των Χανίων.

Β9. Βάραθρο Σκίνακα

Στη διαδρομή από τα Πετραδολάκια προς την κορυφή του Σκίνακα υπάρχει ένα από τα πιο εντυπωσιακά και εύκολα προσεγγίσημα βάραθρα του Ψηλορείτη. Το μικρό μονοπάτι που διασχίζει δολομίτες και ασβεστόλιθους της «Τρίπολης» σε ένα τοπίο που λίγο απέχει από το ερημικό, οδηγεί σε ένα ρηχό ρέμα και στη συνέχεια στην είσοδο του βαράθρου. Με βάθος 20 περίπου μέτρων και διάμετρο περίπου 10 μέτρων το βάραθρο εντυπωσιάζει με τα κατακόρυφα – και πολύ επικίνδυνα - τοιχώματά του, την πλούσια βλάστηση και τα πολλά πουλιά που φιλοξενεί. Στον πυθμένα του, που στη συνέχεια καταλήγει σε ένα πολύ στενό σπήλαιο, το χιόνι μπορεί να διατηρηθεί μέχρι και τα μέσα του καλοκαιριού.

Β10. Δολίνες στην Κουρούνα

Η Κουρούνα, μια κορυφή βόρεια από την κεντρική οροσειρά του Ψηλορείτη, σχηματίζεται από τα τυπικά πλακώδη μάρμαρα, που λόγω των οριζόντιων στρωμάτων της μοιάζει σαν παιδική κατασκευή από τουβλάκια. Το μεγάλο της υψόμετρο εμποδίζει τη δενδρώδη βλάστηση με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται όλες οι μορφές της επιφανειακής διάλυσης που δημιούργησε η καρστική αποσάθρωση. Πλήθος μικρών και μεγάλων δολινών σχηματίζονται με τη μορφή κρατήρων, που μπορεί όμως να
θαυμάσει κανείς μόνο από τις κορυφές του Ψηλορείτη ή τμηματικά από το Λειβαδιώτικο ή Ζωνιανό αόρι (βοσκοτόπι).